Վարկ բառի ծագումն ու նշանակությունը

Վարկ բառը ժամանակակից հայերենում բավականին տարածված է և ունի մի քանի հիմնական իմաստ։ Այն կարող է նշանակել․

• Ֆինանսական պարտք կամ փոխառություն (օրինակ՝ բանկից վարկ վերցնել)։
• Հեղինակություն, դիրք, համբավ (օրինակ՝ նա բարձր վարկ ունի գործընկերների շրջանում)։

Այս երկու իմաստներն էլ հիմնված են վստահության վրա՝ լինի դա դրամական միջոցների տրամադրում՝ վստահելով, որ դրանք կվերադարձվեն, թե՝ մեկի արժանիքների և վարքի վրա հիմնված դրական կարծիք։

Այս իմաստների բազմազանությունը պատահական չէ և ունի խորը պատմական արմատներ, որոնք հասնում են մինչև գրաբար՝ դասական հայերեն, իսկ բառի ստուգաբանությունը հանգում է իրանական լեզուներին։

1. Վարկ բառի գրաբարյան վկայությունները

Հայերեն վարկ արմատը գրաբարյան հետոսկեդարյան մատենագրության մեջ վկայված է հիմնականում «համարում, կարծիք մեկի մասին, համբավ; վճիռ, որոշում» իմաստներով: Դիտարկենք վկայություններից մեկը.

զվճիռ վարկին ի նորին բերանոյ լսէ (Մովսէս Խորենացի)։

Բազմիցս վկայված է նաև դրանից ածանցված վարկանիմ «համարել, հաշվել, ընդունել, կարծել» բայը։ Օրինակ՝

զՎահագն իւրեանց վարկանելով նախնի «Վահագնին համարելով իրենց նախնի» (Մովսէս Խորենացի):

2. Վարկ բառի իմաստային զարգացումը

Արդի հայերենի ակադեմիական բառարանում վարկ բառը գրանցված է հետևյալ իմաստով՝ «փոխատվական գումար, որ բանկը տալիս է մեկին որոշ ապահովությամբ»։ Փորձենք հասկանալ իմաստային զարգացումը։

Գրաբարյան «համարում, կարծիք մեկի մասին; վճիռ, որոշում» իմաստային միջուկին հետագայում կցվում են վարչաիրավական տարբեր նրբերանգներ՝ «դատավճիռ, վճիռ, քվե; չափ որոշյալ, սահման; սակ, հարկ», ինչպես վկայված է, օրինակ, Ջախջախյանի «Բառգիրք ի բարբառ հայ և իտալական»-ում (1837)։

Մեր արդի իմաստին ավելի են մոտենում, օրինակ «հատուցելու կարողության համբավ; փոխ առնելու դյուրություն; համոզում, թե կառավարությունը պիտի հատուցի իր պարտքի տոկոսները; որոշ նպատակի համար խորհրդարանների կողմից մի նախարարության հատկացված գումար», ինչպես արձանագրում է Գաբամաճյանը «Նոր բառագիրք հայերէն լեզուի պատկերազարդ»-ում (1910):

Ապա Մալխասյանցի հայտնի «Հայերէն բացատրական բառարանում» գալիս ենք հետևյալ նկարագրությանը. «հավատ՝ վստահություն, որ վայելում է մեկը դրամական կամ առևտրական հիմնարկի մեջ և որի հիման վրա այդ հիմնարկները նրան պարտք են տալիս կամ ապառիկ ապրանք բաց թողնում»:

Իմաստային զարգացման առումով հայերեն վարկ բառը ներդաշնակ է անգլերեն credit «հավատ, վստահություն; վճարունակության համոզում» բառին, որ միջնորդավորված փոխառություն է լատիներեն creditum բառից։ Բնութագրական է ֆրանսերեն crédit բառի՝ Նորայր Բյուզանդացու բացատրությունը. համբաւ կարող լինելոյ ի հատուցանել. բարի անուն. վարկ: Այսինքն՝ մեկի մասին եղած կարծիքը՝ համբավը, հավատ ու վստահություն է տալիս, որ նա ի վիճակի կլինի վարկով տրված դրամը վերադարձնելու։

3. Վարկ բառի ստուգաբանությունը

Հայերեն վարկ բառի ստուգաբանությունը հստակ չէ։ Այն զգալի չափով իրանական փոխառության կերպարանք ունի, բայց եղած ստուգաբանական փորձերը, մասնավորապես՝ պարսկերեն barg «մտադրություն, վճռականություն, ուշադրություն, խնամք» բառի հետ համեմատությունը, համոզիչ չեն:

Սակայն վերջերս վերոհիշյալ պարսկերեն բառի հետ համեմատությունը վերարծարծվել է։ Մարտին Շվարցը հայերեն վարկ բառը հանգեցնում է այդ պարսկերեն բառի իրանական *varka- աղբյուրին, որի արմատն է *var- «ընտրել, համոզել, հավատալ», հմմտ.

• խորեզմերեն wrk «ընտրություն»,

• ավեստերեն vāra- «կամք, ցանկություն»,

• սողդերեն wrn «հավատալ»,

• մանիքեական միջին պարսկերեն և պարթևերեն wrw «հավատալ»,

• օսերեն wyrnyn «հավատալ» և այլն;

◊ սանսկրիտ vari-, vr̥ṇā́ti «ընտրել, ցանկանալ, նախընտրել, հավանել», vára- «ընտրություն, ցանկություն»;

◊ նաև հայերեն վաւեր «ստույգ, հաստատուն» (իրանական փոխառություն)։

Բառակազմական կաղապարի համար համեմատենք իրանական *saw- «շահույթ բերել» բառից ածանցված ավեստերեն saoka- «շահույթ» կազմությունը:

Այս ստուգաբանությունը կենթադրի հայերեն վարկ բառի հետևյալ բնիմաստը՝ «հավատ՝ վստահություն ներշնչող համարում՝ համբավ»։

Այսպիսով, «վարկ» բառը հայերենում ունի հարուստ պատմություն և զարգացման ուղի՝ հին հնդեվրոպական արմատներից մինչև ժամանակակից ֆինանսական տերմին, պահպանելով իր իմաստային հիմնական առանցքը՝ կապված շրջանառության և վստահության հետ։