Հիփոթեքի ստուգաբանությունն ու ծագումը

Այսօր հիփոթեքային վարկերը դարձել են անշարժ գույք բերելու գլխավոր միջոցներից մեկը, սակայն քչերը գիտեն, թե որտեղից է այս հասկացությունն առաջացել։ Երևույթն ու բառի արմատը հասնում են մինչև Հին Հունաստան։ Այն ժամանակ պարտատերերը հատուկ քարե սյուներ էին տեղադրում պարտապանի հողի վրա՝ նշելով, որ այն գրավադրված է։

Ժամանակի ընթացքում հիփոթեքը զարգացել է և վերափոխվել՝ դառնալով իրավական ու ֆինանսական կարևոր գործիք տարբեր երկրներում, այդ թվում՝ Հայաստանում։ Ինչպե՞ս է այն սկիզբ առել և ի՞նչ է նշանակում «հիփոթեք» բառը։

Այս հոդվածում քննարկելու ենք եզրույթի ծագումը, ստուգաբանությունը և նրա ժամանակակից կիրառումը տարբեր լեզուներում՝ հատուկ ուշադրություն դարձնելով հայերենին:

Հիփոթեքի իմաստն ու ստուգաբանությունը

«Հիփոթեք» բառը ծագել է հին հունարեն «ὑποθήκη» (hypothḗkē) բառից, որը նշանակում է «գրավ», «երաշխիք» կամ «գրավադրում»:

Բառը կազմված է երկու մասից՝ «ὑπό» (hypo), որը նշանակում է «տակ» կամ «ներքո», և «τίθημι» (tithēmi), որը նշանակում է «դնել», «տեղադրել»:

Ավելի վաղ շրջանին անդրադառնալով ասենք, որ hypo հանգում է պրոտո-հնդեվրոպական *upo արմատին՝ նույն «տակ» կամ «ներքո» իմաստով, իսկ tithēmi հանգում է վաղնջահնդեվրոպական *dhē- արմատին՝ նույն «դնել», «տեղադրել» իմաստով։

Այսպիսով, բառացիորեն «հիփոթեք» նշանակում է «ներքո դրված», «ինչ որ բանի տակ դրված», «հիմքի տակ դրված» կամ «գրավի տակ դրված»:

Հին Հունաստանում պարտատերերը քարե «horos» սյուներ էին տեղադրում պարտապանի գույքի վրա՝ նշելով, որ այդ գույքը գրավադրված է պարտքի դիմաց: Տրամաբանորեն կարող ենք ենթադրել, որ հիփոթեք բառով Հին Հունաստանում մատնանշել են «horos» սյան տակ դրված գույքը։

«Horos»-ը և հիփոթեքը

Հին Հունաստանում «ὅρος» (horos) նշանակում էր «սահման», «սահմանաքար» կամ «սահմանային նշան»։ Այն օգտագործվում էր տարբեր նպատակներով, բայց հատկապես կարևոր էր անշարժ գույքի հետ կապված գործարքներում։

Գրավադրման նշան

Երբ մարդը վարկ էր վերցնում, նա կարող էր իր հողը օգտագործել որպես գրավ։ Այդ դեպքում հողի վրա տեղադրվում էր «հորոս» քարը, որը ցույց էր տալիս, որ հողը գրավադրված է։

Գրառումներ. Քարի վրա հաճախ գրվում էին տեղեկություններ պարտքի չափի, վարկի պայմանների և կողմերի մասին։

Հանրային ծանուցում. «Հորոս»-ը ծառայում էր որպես հանրային ծանուցում, որը կանխում էր վեճերը և պաշտպանում էր վարկատուի իրավունքները։

Այսպիսով, «հորոս»-ը ֆիզիկական և իրավական նշան էր, որը գործում էր որպես հանրային ծանուցում այն մասին, որ հողը պարտքով է ծանրաբեռնված։

Ժամանակակից կիրառումները տարբեր լեզուներում

Ժամանակակից անգլերենում «hypothec» եզրույթը սահմանափակ կիրառություն ունի և հիմնականում օգտագործվում է իրավաբանական համատեքստում: Ավելի լայն կիրառություն ունի «hypothecation» տերմինը, որը նշանակում է գույքի գրավադրում՝ առանց տիրապետումը փոխանցելու: Ամերիկյան անգլերենում անշարժ գույքի վարկերի համար ավելի տարածված է «mortgage» եզրույթը:

Եվրոպական տարբեր լեզուներում «hypothec»-ն ունի նմանատիպ ձևեր և իմաստներ:

Ֆրանսերեն՝ «hypothèque»
Գերմաներեն՝ «Hypothek»
Իտալերեն՝ «ipoteca»
Իսպաներեն՝ «hipoteca»
Ռուսերեն՝ «ипотека»

Սկանդինավյան երկրներում, ինչպես օրինակ Շվեդիայում («hypotek») և Դանիայում («hypotek»), այս տերմինը կիրառվում է նույն իմաստով: Հատկանշական է, որ եվրոպական քաղաքացիական իրավունքի ավանդույթ ունեցող երկրներում այս տերմինը ավելի է պահպանվել, քան ընդհանուր իրավունքի երկրներում:

Այսօր «hypothec» տերմինը սահմանափակորեն օգտագործվում է անգլախոս երկրներում, մասնավորապես՝ շոտլանդական և կանադական (Քվեբեկի) իրավական համակարգերում, որտեղ այն պահպանել է իր յուրահատուկ նշանակությունը՝ որպես գրավային իրավունք, որը չի պահանջում գույքի անմիջական փոխանցում։

«Հիփոթեք»-ը հայերենում

Հայերենում «Հիփոթեք» (Հիփոթեքային վարկ) տերմինը օգտագործվում է նկարագրելու գրավով ապահովված վարկերը, հատկապես՝ անշարժ գույքի ձեռքբերման կամ կառուցման համար: Եզրույթը հայերեն է մտել ռուսերենի միջոցով («ипотека»), որն իր հերթին փոխառություն է եվրոպական լեզուներից:

Հայաստանի Հանրապետությունում հիփոթեքային վարկավորումը զարգացում է ապրել հատկապես անկախությունից հետո: Ներկայումս այն կարգավորվում է «Ապահովված հիփոթեքային պարտատոմսերի մասին» և «Բանկերի և բանկային գործունեության մասին» ՀՀ օրենքներով: Հայաստանում հիփոթեքային վարկը դարձել է բնակարանային շինարարության և անշարժ գույքի շուկայի զարգացման կարևորագույն գործիքներից մեկը:

Եզրակացություն

Հայաստանում, ինչպես և աշխարհի շատ երկրներում, հիփոթեքային վարկավորումը դարձել է տնտեսական զարգացման և բնակարանային ապահովության կարևոր բաղադրիչ: Եզրույթի ստուգաբանությունը, որը կապված է «հիմքի տակ դնելու» հետ, խորհրդանշական է, քանի որ հիփոթեքային վարկերը իսկապես դարձել են շատերի համար սեփական բնակարան ունենալու հիմքը:

Այսպիսով, «հիփոթեք» եզրույթը, լինելով հին հունարեն ծագում ունեցող, լեզվաբանորեն և մշակութապես կարևոր կամուրջ է հանդիսանում իրավաբանական, ֆինանսական և առօրյա լեզվամտածողության միջև՝ Հայաստանում և ամբողջ աշխարհում։