Կադաստր բառի ստուգաբանությունը. ճանապարհորդություն դեպի անցյալ
«Կադաստր» եզրույթը լայնորեն օգտագործվում է հողային, անշարժ գույքի և բնական պաշարների հաշվառման և գնահատման համակարգերն ու ծառայությունները նկարագրելու համար: Սակայն քչերը գիտեն, որ այս բառն ունի հարուստ պատմություն, որն սկիզբ է առնում հին քաղաքակրթություններից: Այս հոդվածում կբացահայտենք կադաստր բառի երկու հիմնական ստուգաբանական ծագումները՝ լատինական և հունական արմատները:
Լատինական ծագումը - capitastrum
«Կադաստր» բառի լատինական ստուգաբանությունը կապված է «capitastrum» բառի հետ, որը կազմված է երկու մասից՝ «caput» (գլուխ) և «-astrum» (վերջածանց): «Caput» տերմինը լատիներենում օգտագործվել է ոչ միայն մարդու գլուխը նշանակելու համար, այլև որպես հաշվարկի միավոր: Հին Հռոմում հարկերը հաճախ հավաքվում էին մեկ անձի («գլխի») հաշվով, և «capitastrum»-ը վերաբերում էր հարկման նպատակով գլուխներ (անձեր) հաշվելու գրանցամատյանին:
Ժամանակի ընթացքում, Միջնադարում, այս գրանցամատյանի անունը վերափոխվեց «catastrum»-ի, որի մեջ մանրակրկիտ հաշվառվում էին հարկման ենթակա սեփականության և հողերի տվյալները՝ ներառելով գույքի չափերը, որակը, արժեքը և սեփականատիրոջ տվյալները:
Ուշագրավ է, որ 15-րդ դարում Ֆլորենցիայի Հանրապետությունում ստեղծվեց «Catasto» անունով մի փաստաթուղթ/մատյան, որը համարվում է եվրոպական առաջին արդի կադաստրային համակարգերից մեկը: Այս գրանցամատյանում, հարկման նպատակով, ներառված էին քարտեզներ և սեփականության նկարագրություններ, քաղաքացիների ունեցվածքի ու եկամուտների մասին տեղեկություններ:
Հունական ծագումը - katástichon
Կադաստր բառի մեկ այլ հավանական ստուգաբանություն գալիս է հին հունարենից: Այն կապված է «κατάστιχον» (katástichon - կատաստիխոն) բառի հետ, որը բառացիորեն նշանակում է «ըստ տողերի»: Այս բառը կազմված է «κατά» (katá), որը նշանակում է «ըստ», «համաձայն» և «στίχος» (stíchos), որը նշանակում է «տող», «գիծ», արմատներից:
Հին Հունաստանում «կատաստիխոն»-ը վերաբերում էր այն գրքին կամ ռեգիստրին, որտեղ տեղեկատվությունը կազմակերպված էր ըստ տողերի կամ սյունակների: Այն հաճախ օգտագործվում էր գրանցելու հողային սեփականությունը, պետությանը վճարվող հարկերը և տուրքերը:
Բյուզանդական կայսրությունում, որը ժառանգեց հունական մշակույթի բազմաթիվ տարրեր, «կատաստիխոն»-ը դարձավ պաշտոնական փաստաթուղթ, որը պարունակում էր հողերի, անշարժ գույքի և սեփականատերերի վերաբերյալ տեղեկատվություն: Բյուզանդական հարկային համակարգը խիստ կախված էր այս գրանցամատյաններից և պարբերաբար թարմացվում էր:
Երկու ստուգաբանությունների համադրումը
Հետաքրքրական է, որ այս երկու ստուգաբանական աղբյուրները՝ լատինական «capitastrum»-ը և հունական «κατάστιχον»-ը, երկուսն էլ վերաբերում են մարդկանց, հողի և սեփականության գրանցմանը հարկման նպատակով: Սա ցույց է տալիս, թե ինչպես մարդկային քաղաքակրթության տարբեր մասերում ծագել են նման գաղափարներ և համակարգեր:
Ժամանակակից «կադաստր» բառը, որն օգտագործվում է աշխարհի բազմաթիվ լեզուներում, այդ թվում նաև հայերենում, հավանաբար արդյունք է այս երկու արմատների փոխազդեցության և զարգացման: Բյուզանդական և Հռոմեական կայսրությունների միջև եղած շփումները և մշակութային փոխանակումը նպաստել են այս տերմինների ձուլմանը և տարածմանը:
Ավելի մասնագիտական՝ լեզվաբանական մոտեցում
Լատիներեն Capitastrum
Լատիներեն Capitastrum բառը բաղկացած է երկու հիմնական մասից՝
Capit- (արմատը)
-astrum (վերջածանց)
1. Capit- արմատի ստուգաբանությունը
Capit- արմատը ծագում է լատիներեն caput (սեռական հոլովը՝ capitis) բառից, որը նշանակում է «գլուխ»։
Հին լատիներենում այս բառը ծագել է ավելի վաղ գոյություն ունեցող բառից՝ kaput։
Հետագա հետազոտությունները ցույց են տալիս, որ այս բառը ծագում է նախաիտալերեն kaput-ից, որն իր հերթին ծագում է վաղնջահնդեվրոպական kap-ut կամ kaput արմատից, որը նույնպես նշանակում էր «գլուխ»։
Վաղնջահնդեվրոպական kap- արմատը կապված է «վերցնել», «պահել», «պարունակել» իմաստների հետ, իսկ -ut մասնիկը հավանաբար գոյականակերտ վերջածանց է եղել։ Այսպիսով, վաղնջահնդեվրոպական kap-ut-ը կարելի է մեկնաբանել որպես «այն, ինչ պարունակում է (միտքը)» կամ "«այն, ինչ վերցնում/ընդունում է (տեղեկատվությունը)»։
Այս նույն kap- վաղնջահնդեվրոպական արմատից են ծագել նաև այնպիսի բառեր, ինչպիսիք են՝
հին հունարեն κεφαλή (kephalē) - «գլուխ»
սանսկրիտ कपाल (kapāla) - «գանգ»
գերմաներեն Haupt - «գլուխ»
անգլերեն head - «գլուխ»
2. -astrum վերջածանցի ստուգաբանությունը
-astrum վերջածանցը լատիներենում օգտագործվել է՝ նշանակելու «անլիարժեք նմանություն» կամ «նմանվող, բայց ոչ նույնական» և հաճախ ունեցել է որոշակի նվաստացուցիչ երանգ։ Օրինակ՝
fili-astrum (որդի-աստրում) - խորթ որդի
ole-astrum (ձիթապտուղ-աստրում) - վայրի ձիթենի
Այս վերջածանցը ծագում է հին լատիներենից և հնդեվրոպական -astro ձևից։ Հետազոտությունները ցույց են տալիս, որ այն կապված է վաղնջահնդեվրոպական -aster վերջածանցի հետ, որն օգտագործվել է համեմատական իմաստ ստեղծելու համար։
Capitastrum բառի ձևավորումը և ընդհանուր իմաստը
Capitastrum բառը կազմավորվել է միջնադարյան լատիներենում, որտեղ capit- (գլուխ) արմատին ավելացվել է -astrum վերջածանցը։ Սկզբնապես այն օգտագործվել է որպես «ըստ գլուխների գրանցամատյան» (per capita) իմաստով, այսինքն՝ անձանց հաշվառման գիրք հարկման նպատակով։
Հետագայում, capitastrum-ը հնչյունափոխության միջոցով վերածվել է catastrum-ի, որտեղից էլ ծագել են ժամանակակից «կադաստր» բառը։
Այսպիսով, capitastrum-ի վաղնջահնդեվրոպական ստուգաբանությունը կարելի է ամփոփել այսպես՝
kap-ut (գլուխ) + -aster (համեմատական/նմանության վերջածանց) → capitastrum (գլուխների գրանցամատյան)
Այսպես է մարդու մարմնի մասի անվանումից (գլուխ) ձևավորվել վարչական և իրավական տերմին, որն այսօր օգտագործվում է անշարժ գույքի գրանցման համակարգերում։
Հին հունարեն κατάστιχον
Հունարեն κατάστιχον (katástichon) բառը բաղկացած է երկու հիմնական մասից, որոնց ստուգաբանությանը կարող ենք հետևել մինչև վաղնջահնդեվրոպական արմատներ: Եկեք առանձին-առանձին դիտարկենք դրանք.
1. κατά (katá) նախդիրի ստուգաբանությունը
κατά (katá) նախդիրը հին հունարենում նշանակում է «ըստ», «համաձայն», «միջոցով», «ներքև»:
Այս նախդիրը ծագում է նախահունական κατ ձևից, որը հետագայում զարգացել է հին հունարենում:
Այս արմատը հանգում է վաղնջահնդեվրոպական km̥t- կամ kata- արմատին, որը կապված է «ներքև» կամ «երկայնքով» հասկացության հետ: Այս նույն արմատից են ծագել նաև հետևյալ բառերը տարբեր հնդեվրոպական լեզուներում.
Սանսկրիտ՝ कत (kata) - «ներքև»
Հին պարսկերեն՝ kata - «երկայնքով», «համաձայն»
2. στίχος (stíchos) բառի ստուգաբանությունը
στίχος (stíchos) բառը հին հունարենում նշանակում է «տող», «շարք», «կարգ»:
Այս բառը ծագում է հունարեն στείχω (steíchō) բայից, որը նշանակում է «քայլել», «շարժվել կարգով»:
Հետագա հետազոտությունները ցույց են տալիս, որ այն ծագում է վաղնջահնդեվրոպական steigh- արմատից, որը նշանակում է «քայլել», «բարձրանալ», «շարժվել»: Այս արմատից են ծագել նաև.
Սանսկրիտ՝ स्तिघ् (stigh) - քայլել, բարձրանալ
Գոթերեն՝ steigan - բարձրանալ
Հին անգլերեն՝ stīgan - բարձրանալ (որից ժամանակակից անգլերեն stile, stair)
Հին գերմաներեն՝ stīgan - բարձրանալ (որից ժամանակակից գերմաներեն steigen)
Հին սլավոներեն՝ stignǫti - հասնել
Վաղնջահնդեվրոպական steigh- արմատը կապված է կանոնավոր շարժման կամ զարգացման գաղափարի հետ: Հետագայում, հունարենում այս արմատից զարգացել է στίχος բառը, որը սկսել է նշանակել «տող» կամ «շարք», քանի որ այն հղում է անում կանոնավոր, գծային դասավորությանը:
κατάστιχον (katástichon) բառի ձևավորումը և ընդհանուր իմաստը
Երբ միավորվել են κατά (katá) և στίχος (stíchos) բառերը, ստացվել է κατάστιχον (katástichon) բարդ բառը, որը բառացիորեն նշանակում է «ըստ տողերի» կամ «տողերով (կազմակերպված)»: Հին և միջնադարյան Հունաստանում այս բառն օգտագործվել է նշանակելու համար գրքեր կամ գրանցամատյաններ, որտեղ տեղեկատվությունը կազմակերպված էր ըստ տողերի կամ սյունակների:
Բյուզանդական շրջանում κατάστιχον բառը ձեռք է բերել ավելի կոնկրետ իմաստ՝ վերաբերելով հարկային և գույքային գրանցամատյաններին, որոնք օգտագործվում էին վարչական նպատակներով:
Այսպիսով, κατάστιχον (katástichon) բառի վաղնջահնդեվրոպական ստուգաբանությունը կարելի է ամփոփել հետևյալ կերպ.
km̥t- (ներքև, երկայնքով) + steigh- (քայլել, շարժվել կարգով) → κατάστιχον («ըստ տողերի» կազմակերպված գրանցամատյան)
Այս բառի զարգացումը ցույց է տալիս, թե ինչպես են շարժման և տարածական հարաբերությունների վաղնջահնդեվրոպական պարզ հասկացությունները զարգացել և վերածվել ավելի բարդ, վերացական և վարչական եզրույթի, որն օգտագործվել է տեղեկատվական համակարգերում և գրանցամատյաններում:
Խաչիկ Գևորգյան
ԿՈՄՈ անշարժ գույքի գործակալություն
